De arts als redder van de democratie

POLITIEK Het vertrouwen in democratische systemen neemt wereldwijd af. In een recent artikel in The Lancet, waaraan met Matthias Wismar en Michelle Falkenbach ook onderzoekers van het Brusselse European Observatory on Health Systems and Policies meeschreven, wordt nagegaan welke rol gezondheid en gezondheidszorgsystemen hierin spelen.

Filip Ceulemans

De democratie staat onder druk. In de Verenigde Staten voert president Donald Trump een steeds autocratischer beleid waarbij naast onder meer justitie en media ook de gezondheidszorg in het vizier wordt genomen. In steeds meer landen van de Europese Unie komen populisten aan de macht die geen hoge pet op hebben van elementaire democratische regels.

Een toenemend aantal onderzoeken suggereert dat individuele gezondheid en de globale gezondheid van een samenleving invloed hebben op de politieke overtuiging van mensen en hun vertrouwen in publieke instellingen. Een betere gezondheid heeft een positieve invloed op politieke betrokkenheid, terwijl een verslechterende gezondheid een negatieve impact heeft op democratische samenlevingen. Aangezien de gezondheidszorg in de Verenigde Staten en in Europa onder druk staat – denk maar aan de besparingen die ook de regering-De Wever in de gezondheidszorg wil doorvoeren – verdient dit onderwerp volgens de auteurs de nodige aandacht.

Anti-establishment en antidemocratisch

“Wanneer individuen of gemeenschappen een verslechtering van hun gezondheid ervaren, voelen ze zich in de steek gelaten door het gezondheidssysteem en andere overheidsdiensten die bedoeld zijn om hun welzijn te ondersteunen”, stellen de wetenschappers vast. “De kans dat ze daarna deelnemen aan verkiezingen wordt kleiner. Gaan ze toch stemmen, dan gaat hun stem grotendeels naar anti-establishment en antidemocratische partijen die beloven het systeem radicaal te willen veranderen.”

Onderzoek toont aan dat deze stemmen in het verleden gingen naar Donald Trump, een pro-Brexitstem, Alternative für Deutschland (AFD), de Freiheitliche Partei Österreichs (FPÖ), Fratelli d’Italia, Vox in Spanje, het Rassemblement National in Frankrijk en de PVV in Nederland. De coronapandemie heeft de bevolking bovendien ontvankelijker gemaakt voor populistische partijen. “Eens aan de macht voeren deze partijen echter zelden een gezondheidsbevorderende politiek. Ze sluiten integendeel bepaalde bevolkingsgroepen – zoals migranten – uit van zorg. Bovendien ondermijnen deze partijen de volksgezondheid vaak door de verspreiding van complottheorieën over bijvoorbeeld vaccins. Het deel van de bevolking dat geen of weinig vertrouwen heeft in de overheid is veel ontvankelijker voor deze complottheorieën. Het risico bestaat dat samenlevingen zo in een vicieuze cirkel terechtkomen van verslechterende gezondheid en politieke ontevredenheid.” Het is niet de eerste keer dat dit fenomeen zich voordoet. Eerste helft twintigste eeuw werd de toenemende mortaliteit gelinkt aan meer steun voor nazistische en fascistische partijen.

'Gezondheidszorg kan een remedie zijn tegen wantrouwen tegenover de overheid'

Hoopvolle boodschap

In deze vaststelling schuilt meteen ook een hoopvolle boodschap: geneeskunde en gezondheidsbeleid kunnen deel uitmaken van de oplossing. “De gezondheid kan worden verbeterd door zowel artsen als beleidsmakers. Het vertrouwen van mensen met een slechte gezondheid kan teruggewonnen worden door hen welkom te heten in de zorg en door hen op een waardige manier zorg aan te bieden.”

Omdat de gezondheidszorg als het ware het gezicht van de overheid is waarmee patiënten het vaakst in aanraking komen, kan gezondheidszorg een remedie zijn tegen wantrouwen tegenover de overheid, die wordt gezien als de aanbieder van gezondheidszorg. Uit onderzoek blijkt dat patiënten doorgaans willen dat de overheid meer ingrijpt inzake gezondheid. Dat geldt zelfs in landen met een sterk geprivatiseerde gezondheidszorg zoals de Verenigde Staten. Een slecht functionerend gezondheidszorgsysteem wordt in 38 landen in verband gebracht met verminderd vertrouwen in de regering. In 19 Europese landen zegden mensen met een slechte gezondheid niet alleen minder vertrouwen te hebben in het gezondheidszorgsysteem, maar in het politieke systeem als geheel.

Derde plaats

Cijfers van de European Social Survey van 32 landen tussen 2016 en 2022 tonen aan dat in vrijwel alle landen mensen met een slechte gezondheid significant minder tevreden zijn over hun instellingen en minder geneigd te geloven dat de overheid hun inbreng waardeert. Opvallend: België staat wat tevredenheid over de democratie betreft op de twaalfde plaats (na voornamelijk noordelijker gelegen landen), maar gevraagd naar de tevredenheid over het gezondheidszorgsysteem staat ons land op de derde plaats en moet het enkel Finland en Noorwegen (nipt) laten voorgaan.

Vergroot de toegang tot de gezondheidszorg, zeker voor groepen die zich vervreemd voelen, luidt een eerste aanbeveling van de auteurs. Neem alle bevolkingsgroepen ernstig en luister ook naar mensen met een minder goede gezondheid, voegen ze daar nog aan toe.

>> Anil Menon, et.al, The role of Health and health systems in shaping political engagement and rebuilding trust in democratic institutions, The Lancet Regional Health – Europe, 2025;53:101326.