Volkse gezondheidsmiddeltjes: van zeep en ajuin tot mosterd

In het Gentse Huis van Alijn kan je (her)ontdekken hoe gezondheid en volkswijsheden de voorbije anderhalve eeuw ons leven hebben gekleurd.

Bij het samenstellen van de tentoonstelling Ja, santé bleek dat thema's als het belang van hygiëne, slaap of (gezonde) voeding al veel langer dan vandaag opduiken in het dagelijkse leven, via overheidscampagnes of reclame, stelt curator Marie Vandecaveye.

Voor de tentoonstelling hebben de makers vooral geput uit de eigen collectie van het Huis van Alijn. Het streven naar gezondheid in zijn diverse aspecten heeft in de 20ste en 21ste eeuw toch een prominente rol gespeeld, zowel in de privésfeer als het publieke leven. "Mensen willen controle over hun gezondheid en zodoende over het leven. Eigenlijk willen we allemaal zo lang mogelijk leven. In die zoektocht duiken thema's en hulpmiddelen op en die willen we in de tentoonstelling tonen en in herinnering brengen", aldus de curator.

De tentoonstelling focust bewust niet op de ontdekkingen die eind 19de en begin 20ste eeuw zijn gedaan en die de medische wetenschap quantumsprongen vooruit hebben helpen maken. "Die nieuwe inzichten uit de geneeskunde werden wel opgepikt in overheids- en reclamecampagnes én leidden tot (gezondheids-) producten die door de vrouw des huizes in huis werden gehaald - zij was immers 'de dokter in huis'. Die middeltjes uit de huisapotheek, het nachtkastje of zelfs de koelkast, daar ligt onze focus." Wandelt u mee langs geurige Sunlightzeepjes, rollen wc-papier, ajuinen als slaapmiddel en mosterdbaden?

Van hygiëne tot seksualiteit

Opvallend: als het over gezondheid gaat, duiken doorheen de jaren vaak dezelfde thema's op. Er zijn wel evoluties, mede op basis van nieuwe inzichten. Denk bijvoorbeeld aan hygiëne. Marie Vandecaveye: "Rond de eeuwwisseling had je nog epidemies van tbc. Stromend water was in de stedelijke steegjes amper aanwezig, evenmin als (openbare) toiletten. Om besmettingsgevaar te beperken, kreeg men de raad handen te wassen, niet meer op de grond te spuwen enzovoort."

"Evenzeer dook een aanverwant thema op: goede buitenlucht en verluchting van huizen. Dat was geen evidentie in de cités, maar tijdens de voorbije coronapandemie gold dat advies ook. Net zoals mensen toen massaal zijn gaan wandelen en fietsen in de buitenlucht."

De introductie van zeep als hygiënisch en ontsmettend middel in huishoudens bij het begin van de 20ste eeuw vindt tevens een verlengstuk in de verzorging van huid en haar. "Voor vrouwen is dat gezondheidsaspect geëvolueerd naar een schoonheidsideaal: gezond ging men gelijkstellen met mooi. Maar in de verzorgende of huidcrèmes werden soms vreemde ingrediënten gebruikt: beren- of kattenvet, of zelfs radium in tandpasta of crèmes van het Franse farmabedrijf Tho-Radia."

En ook de link naar intieme hygiëne en seksualiteit is snel gelegd. "Vroeger werden maandverbanden uitgewassen en te drogen gehangen. Maar daar werd niet over gesproken, dat was taboe. Toen in de jaren 60 tampons op de markt kwamen, gold dat als 'een product voor de moderne vrouw'. Maar je moest het wel inbrengen, dat wekte argwaan", luidt het.

Ook inzake seksualiteit zijn de geesten geëvolueerd: seks als primair iets van binnen het huwelijk tot de seksuele revolutie grenzen ging verleggen. "Kijk naar masturbatie of gender, hoe jongeren of mensen daar vandaag soms mee worstelen. Zo kunnen we ook mentale gezondheid aankaarten."

Voeding en slaap

Gezonde voeding is ook een thema van alle tijden. Maar de definitie van 'gezond' is geëvolueerd: van weldoorvoede tafelgenoten en aansterken verschoof de klemtoon naar meer groenten en gevarieerder eten. Nogmaals de curator: "Koelkasten bestonden niet, zaken werden bewaard in weckpotten. Daarna duiken groenten in blik op, nog later de voedingsdriehoek. Dat zie je ook in het kookboek van de Boerinnenbond."

"Maar doorheen en tussen al die trends zoals slank=mooi, drink melk, eet meer vis, proberen sectoren via campagnes hun producten te slijten. Of reclame wil ons verleiden om ongezonde, suikerhoudende dingen te consumeren. Ook voedingsadviezen zijn geëvolueerd, maar het blijft voor een consument vaak moeilijk om goede keuzes te maken."

Verrassend: ons huidige slaappatroon dateert blijkbaar van na de industriële revolutie. "Men ging vroeger slapen bij zonsondergang, maar 's nachts wakker worden en klusjes doen of seksen, of overdag slapen was niet ongewoon. Thuiswerkers vulden hun dag vrijer in. Ons huidig patroon (acht uur slapen, werken en vrije tijd) is ontstaan tijdens de industriële revolutie en vrij snel standaard geworden. Maar dat heeft nieuwe zorgen zoals insomnia gegenereerd, en dito huis-, tuin- en keukenmiddeltjes als slaapmiddelen, de waterkruik, een slaapmutsje drinken, knuffels. Maar wondermiddelen bestaan helaas niet."