Meditatie in opmars

BOEKEN De wetenschap kijkt tegenwoordig met minder scepsis en meer belangstelling naar het potentieel gunstige effect van meditatie op de geestelijke en lichamelijke gezondheid. Prof. Steven Laureys staat ons te woord naar aanleiding van een boek dat hij dit jaar uitgegeven heeft.

Als meditatie ter sprake komt, denken we meestal aan een boeddhistische monnik die zich in lotushouding volledig aan zijn innerlijke wereld overgeeft. Dat is een te enge visie. Mediteren betekent niet dat men een bepaalde lichaamshouding aanneemt, dat men zich van de buitenwereld afsluit, dat men 'aan niets meer denkt' of dat men zich onderdompelt in een oceaan van spiritualiteit.

Antoine Lutz, die in opdracht van de Franse gezondheidsoverheid onderzoek doet in Lyon, merkt op dat sommige traditionele boeddhistische handboeken (bij wijze van metafoor, onderstreept hij) verwijzen naar het bestaan van 84.000 vormen van meditatie.

Prof. Steven Laureys (GIGA Consciousness Onderzoekscentrum, universiteit van Luik) vergelijkt meditatie met sport. In beide gevallen omvat het begrip talrijke disciplines. En net zoals er topsporters en amateursporters bestaan, zo ook zijn er meditatie-experts, die er duizenden uren praktijk op hebben zitten, en minder ervaren meditanten.

Contemplatie

Maar wat is nu meditatie? Volgens de Tibetaanse monnik Matthieu Ricard, doctor in de cellulaire genetica en vertaler van de dalai lama, beoogt meditatie de geest te verzachten. De meditant probeert zijn gedachten onder controle te krijgen, zodat hij zich naar wens kan concentreren of ontspannen. Bovenal moet hij zich kunnen onttrekken aan kopzorgen en ontreddering. De doelstellingen zijn dus dezelfde als bij een psychologische of psychiatrische behandeling.

Werken de hersenen anders bij mensen die regelmatig mediteren? Wordt hun structuur door meditatie beïnvloed? En is er een objectiveerbare weerslag op de psychische en lichamelijke gezondheid?

Voor de jaren 1980 deed men weinig wetenschappelijk onderzoek naar meditatie. Een decennium eerder had de Amerikaanse psycholoog Daniel Goleman een experiment opgezet waarbij hij een 30-tal ervaren meditanten en een 30-tal amateurmeditanten samenbracht. Hij toonde de deelnemers een horrorfilm en mat stressmerkers, zoals het hartritme en de transpiratie. De resultaten toonden aan dat de experts veel sneller naar een normaal stressniveau terugkeerden dan de niet-experts. Maar misschien was die conclusie wel overhaast, omdat ze meditatie gunstige effecten toeschreef die mogelijk aan andere factoren te wijten waren. Ervaren meditanten onderscheiden zich immers niet alleen van andere mensen doordat ze mediteren. Doorgaans hebben ze ook een aparte levenswijze, met andere eetgewoonten en meer rust.

Onderzoek heeft uitgewezen dat meditatie een even krachtig therapeutisch effect kan hebben als antidepressiva, anxiolytica of pijnstillers' - prof. Steven Laureys

In 1983 ontmoet Tenzin Gyatso, de 14e dalai lama, de Chileense filosoof Francisco Varela. Ze kunnen het goed met elkaar vinden en besluiten samen symposia te organiseren, om meditanten en gezaghebbende wetenschappers samen te brengen. In 1987 borduren Francisco Varela en de Amerikaanse jurist R. Adam Engle hierop verder en richten het instituut Mind and Life op. Dit instituut legt zich toe op de ontwikkeling van de contemplatieve wetenschap, die het knooppunt vormt tussen het boeddhisme en de moderne wetenschap. Deze initiatieven waren de drijvende kracht achter een groeiende wetenschappelijke belangstelling voor meditatie en het mogelijke effect daarvan op het geestelijke en lichamelijke welzijn.

Een ander stel hersenen?

In Het no-nonsense meditatieboek(1) vertelt Steven Laureys dat er over meditatie en mindfulness - een bijzondere vorm daarvan - in de voorbije 20 jaar wereldwijd meer dan 1.300 studies geregistreerd zijn."

Dat is tegelijk veel en niet veel. Niet veel, naast de 4.500 studies die gemiddeld jaarlijks aan antidepressiva worden gewijd. "Dat terwijl onderzoek uitgewezen heeft dat meditatie een even krachtig therapeutisch effect kan hebben als antidepressiva, anxiolytica of pijnstillers", protesteert prof. Laureys. Toegegeven: het is nog wachten op onderzoek in grote populaties om daarover definitief zekerheid te krijgen.

Intussen heeft beeldvorming uitgewezen dat meditatie zowel de structuur als het functioneren van de hersenen wijzigt. Onderzoek toont een verhoogd volume in sommige regio's van de hersenen na amper acht weken dagelijks mediteren. Steven Laureys en het team van het GIGA Consciousness Onderzoekscentrum hebben onder andere aangetoond dat de Tibetaanse monnik Matthieu Ricard (destijds 69 jaar oud) rijkelijk geconnecteerde hersenen heeft, die hij beter controleert dan nietmeditanten van dezelfde leeftijd (2).