AK Academy Milieu en gezondheid

Een duurzame huisartspraktijk

Een milieubewuste huisartspraktijk heeft aandacht voor duurzame praktijken, die tegelijk rekening houden met kwaliteitsvolle zorg en zorg voor de planeet. Een gelegenheid om (opnieuw) te ontdekken hoezeer de individuele en collectieve gezondheid verbonden is met de toestand van het milieu.

Milieubewuste gezondheidszorg beperkt zich niet tot het sorteren van afval. “Het is ook de grondslag van duurzame zorg en de aanzet tot planetaire gezondheid. Het is belangrijk milieubewuste gezondheidszorg te erkennen als een dimensie van geïntegreerde zorg. Wanneer je als arts op een positieve manier kijkt naar gezondheid en alle determinanten daarvan, dan besef je dat ook duurzame gezondheidszorg daarbij hoort en dat dit aspect moet ontwikkeld worden”, zegt dr. Alice Baras, die zorgverleners opleiding geeft rond het belang en de praktische implicaties van milieubewuste gezondheidszorg.

De rol van zorgverleners

In welke mate dragen zorgverleners bij tot de ecologische voetafdruk van de mensheid, en tot de klimaatontregeling? Welke gevolgen heeft dit voor de gezondheid van de bevolking als geheel? Dr. Baras beantwoordt deze vragen door erop te wijzen dat men niet gezond kan zijn in een beschadigde leefwereld. Ze herinnert eraan dat de Wereldgezondheidsorganisatie al in 1999 stelde dat het milieu fundamenteel is voor een betere gezondheid. “We leven vandaag in een context gekenmerkt door overschreden planetaire grenzen en ecologische rampspoed. Die verschuivingen hebben gevolgen voor de gezondheid van mensen. We worden meegesleurd in een vicieuze cirkel waarbij de zorgvraag stijgt omdat de gezondheidsrisico’s groter worden, maar dat leidt dan weer tot een toegenomen gebruik van (verkeers)middelen en materiaal in zorgcentra en in de eerste lijn. Dat terwijl we nu al flink bijdragen tot de druk op de ecosystemen en de bezoedeling van het milieu.”

Hoe raken we uit deze vicieuze cirkel? Dankzij een globale visie op de risico’s en uitdagingen, alsook op de individuele en collectieve maatregelen die deel uitmaken van een integrale benadering van de zorg, zoals het One Health-concept en het streven naar planetaire gezondheid. “Een duurzame aanpak zal ons helpen om ons te organiseren”, weet Alice Baras. “Er zullen aanpassingen nodig zijn om zorg te dragen voor ‘nieuwe’ gezondheidsrisico’s, nieuwe patiënten en nieuwe ziekten. We moeten maatregelen nemen om de weerslag van de gezondheidszorg op het milieu te beperken. Zorgverleners hebben hier een dubbele rol, als uitvoerders én pleitbezorgers van deze maatregelen.”

Wat in de praktijk?

“We moeten methoden en hefbomen vinden, om te vermijden dat deze opdracht ons boven het hoofd groeit”, adviseert dr. Baras. “De eerste hefboom is opleiding. En er is nood aan overtuigende gegevens (tools, interdisciplinair onderzoek, …) en aan de volledige medewerking van alle betrokkenen.”

In 2019 heeft een rapport van Health Care Without Harm (HCWH) aangetoond dat de koolstofvoetafdruk van de gezondheidssector bijna 4% van de netto-uitstoot op wereldvlak bedraagt. Volgens een studie van het Franse Shift Project is de helft daarvan te wijten aan de aankoop van gezondheidsproducten.

“Als je dat ziet, weet je waar we moeten beginnen. Belangrijk is ook de impact van onderhouds- en gezondheidsproducten op het milieu, meer bepaald op het water. Een rapport van de Franse Académie nationale de pharmacie uit 2019 concludeert dat 70 tot 90% van de geneesmiddelen toegediend aan patiënten of dieren in het afvalwater terechtkomt, waarvan 10% gevaarlijk is voor het milieu. Die studies en hun gegevens zijn waardevol, want ze maken het mogelijk een kritische blik te werpen op onze werkwijze en aan doeltreffendheid te winnen.”

Spreekkamer

Voor een milieuvriendelijke organisatie van de zorg moet men in eerste instantie de effecten op het milieu evalueren en vervolgens doelstellingen formuleren naargelang de context. “Men moet zicht krijgen op de inkomende en de uitgaande stromen in de spreekkamer”, zegt Alice Baras. “Al wat binnenkomt en buitengaat heeft invloed op het milieu. Een eerste post betreft het verbruik van energie en water voor verwarming, verlichting, beschikbaarheid van warm water, het transport van personen (patiënten, zorgverleners en dienstverleners) en computergestuurde activiteiten. 
Een tweede post waarop men zijn pijlen kan richten, is het verantwoordelijk aankopen van goederen (leveringen, consumables, materiaal, uitrusting, gezondheidsproducten, …) en diensten. De derde post betreft alles wat naar buiten gaat: het beheer van vast en vloeibaar afval, het beperken van de vervuiling van afvalwater, luchtvervuiling, fysicochemische vervuiling.

Na deze analyse moeten aangepaste doelstellingen worden geformuleerd, met het oog op gelijklopende voordelen. De voorgestelde maatregelen leveren meestal tegelijk gezondheidsgerelateerde, sociale en economische voordelen op. Verantwoord aankopen en het beperken van verspilling spaart bijvoorbeeld materialen en middelen, maar is ook goed voor de economie van de betrokken gezondheidsstructuur. Meteen is het ook gunstig voor de gezondheid van de zorgverlener en zijn werkgerelateerde levenskwaliteit. Zijn intrinsieke motivatie neemt toe.

Waar moet men beginnen? “Zoek eerst uit waarmee u van start wil gaan en formuleer dan haalbare doelstellingen. Bijvoorbeeld: ik begin met een reductie van mijn elektriciteitsconsumptie met 20%, of met het invoeren van duurzaam voorschrijfgedrag (wat bijvoorbeeld inhoudt dat ik aan twee tot drie patiënten per dag gezond voedingsadvies geef). Uiteraard kan men niet alles veranderen van de ene dag in de andere, en kan een praktijk niet werken zonder de minste impact op het klimaat”, waarschuwt dr. Baras.

'Papier op de onderzoekstafel verwijst naar een ritueel om de patiënten te bewijzen dat men aandacht heeft voor het risico op infecties, maar in sommige gevallen kan men de tafel gewoon schoonmaken, zonder ze te ontsmetten'

Gids voor een milieuvriendelijke praktijk

Alice Baras heeft al deze adviezen samengebracht in een gids (Guide du cabinet de santé écoresponsable, Presses de l’EHESP). “De gids omvat onder andere tabellen voor zelfevaluatie, waarmee men een planning kan opstellen en resultaten beoordelen. Men moet voor ogen houden dat er geen universeel wondermiddel bestaat.”

“Om effect te hebben op de eerste post – het energieverbruik – moet men in eerste instantie minder verbruiken: wat kan er aan de praktijk veranderd worden in termen van warmte-isolering, algemene inrichting, bio-klimatologische aanpassingen, …? Dat kan iets eenvoudigs zijn, zoals een werktafel naast het venster zetten om het daglicht optimaal te gebruiken.”

Andere opties zijn milieuvriendelijke maatregelen (de verwarming 1°C lager zetten, stekkerdoos met schakelaar, …), energievriendelijke uitrusting, en ten slotte, het gebruik van hernieuwbare energie (groene energieleverancier, …). 
In de tweede post – rond transport – kan men alternatieven zoeken voor ‘individuele transportmiddelen met een grote koolstofvoetafdruk’. Men kan een elektrische auto gebruiken, maar vooral uitkijken naar middelen om meer auto’s aan de kant te laten staan, zoals carpoolen, openbaar vervoer, de fiets, stappen. Ieder moet binnen zijn eigen context kijken wat mogelijk is.

Over verantwoord aankopen zegt dr. Baras: “Het idee is zeker niet dat men nog alleen ‘groene producten’ koopt, maar wel dat men minder aankoopt, door na te denken over wat nuttig is en wat niet. Wegwerpproducten zijn een ander aandachtspunt. Bijvoorbeeld: moet er wel degelijk papier op de onderzoekstafel liggen? Dat papier is vooral gebruiksvriendelijk voor de arts. Daarnaast is het gebruik ervan een ritueel om de patiënt te bewijzen dat men bedacht is op het risico van infecties. Dat risico is echter vooral relevant bij invasieve ingrepen en tijdens een epidemie. In andere tijden en naargelang de interventie, kan men ook gewoon de tafel schoonmaken en is ontsmetten zelfs niet nodig. De classificatie van Spaulding geeft aan welke instrumenten moeten worden gedesinfecteerd, gesteriliseerd of alleen schoongemaakt.”

Ze vestigt de aandacht op de levenscyclus van producten: “In vergelijking met wegwerpmateriaal is het vervaardigen van herbruikbaar materiaal vaak minder milieuvriendelijk. Bovendien moet men rekening houden met onderhoud en ontsmetten. Maar toch is herbruikbaar materiaal meestal de meest ecologische en economische oplossing, zolang men het maar langdurig gebruikt.”  
Merk ten slotte op dat verantwoord aankopen minder afval met zich meebrengt.

Milieuvriendelijk voorschrijven

 De meest urgente piste is duurzaam voorschrijven, samen met preventie en bevorderen van de gezondheid van mensen. Dr. Baras streeft naar een paradigmaverschuiving: “We moeten streven naar gezondere levensgewoonten, via meer lichaamsbeweging, gezonde voeding en contact moet de natuur. Als het kan, moeten we anders voorschrijven, en onder andere de voorrang verlenen aan niet-medicamenteuze oplossingen.”

Anderen inspireren

Om dit alles gestalte te geven, is het belangrijk te communiceren rond milieuvriendelijk optreden en de gelijklopende voordelen daarvan. “U kunt bijvoorbeeld de wachtzaal gebruiken om belangrijke informatie te verspreiden en met patiënten de dialoog aan te gaan over principes die in de opleiding rond duurzame zorgverlening aan bod komen. U kunt in de wachtzaal een charter ophangen waarin het engagement en de waarden van de praktijk rond milieubescherming worden omschreven. U kunt eigen communicatiemiddelen ontwikkelen, bijvoorbeeld rond duurzaam voorschrijven. Dit kan patiënten helpen te begrijpen dat u bepaalde voorschriften weigert, niet omdat u geen goede arts bent, maar omdat u rekening wil houden met de belangen van patiënten als groep.”

“Onderschat het effect van nudging niet: inzichten van patiënten kunnen zachtjesaan worden bijgestuurd. Men verwijst hierbij vaak naar sociale identificatie: als ik mijn arts per fiets naar zijn praktijk zie rijden, heb ik zin om dat ook te doen. Twijfel niet aan uw slagkracht en uw voorbeeldfunctie. Patiënten vertrouwen u, wees daar trots op. Laten we onze voorbeeldfunctie opnemen. We moeten niet perfect zijn, maar wel voorbeeldig”, zegt dr. Baras tot slot.

Leerdoelen 
Na het lezen van dit artikel bent u vertrouwd met: 
- De doelstellingen en bredere betekenis van milieubewuste gezondheidszorg. 
- De vicieuze cirkel tussen de impact van de klimaatverandering op de gezondheid en een grotere zorgvraag, wat opnieuw een impact heeft op het klimaat. 
- Cijfergegevens over de impact van de gezondheidszorg op het milieu. 
- De drie posten waarop men kan ingrijpen voor een milieubewustere geneeskunde. 
- Praktische voorbeelden van maatregelen die kunnen worden genomen. 
- Het begrip ‘duurzaam voorschrijven’. 
- De educatieve rol en voorbeeldfunctie van de arts in de zorg voor het milieu. 

AK Academy
Vervolledig de vragenlijst via deze link en behaal een accreditatiepunt.